Erfðanefnd landbúnaðarins
Skógur
Yfirlit
Skógar á Íslandi þekja nú tæplega 157 þúsund hektara, eða 1,5% af flatarmáli landsins. Þar af þekja náttúrlegir skógar og kjörr íslensks birkis 1,1% landsins og ræktaðir skógar birkis og innfluttra trjátegunda 0,4%.
Af ýmsum tegundum trjáplantna eru til nafngreindir stofnar sem í flestum tilfellum eru klónar, þ.e. ein arfgerð sem fjölgað er kynlaust (víðitegundir og aspir), eða kvæmi, þ.e. kennt við upprunastað (Bæjarstaðarbirki, Vaglabirki).
Helstu tegundir íslenskra trjáplantna eru eftirfarandi:
Auk þessara er nokkrum öðrum trjátegundum fjölgað með fræi sem safnað er hérlendis. Má þar helst nefna sitkaelri og lindifuru. Fræ annarra tegunda er að mestu flutt inn. Ennfremur er nokkur hluti garð- og landslagsplantna, sem ræktaðar eru hérlendis, tegundir og yrki sem orðið hafa til í yfir hundrað ára ræktunarsögu Íslands og eru óvíða í almennri ræktun erlendis. Eru þær því að jafnaði mun betur aðlagaðar íslenskum aðstæðum en innflutt yrki. Þetta eru íslenskar tegundir eins og víðir, einir og fjölærar jurtir eins og t.d. lyngbúi, auk íslensku trjátegundanna. Stærstur hluti garð- og landslagsplantna eru þó innfluttar tegundir sem reynst hafa vel í ræktun hér og bæði lærðir og leikir hafa valið á löngu árabili.
Varðveislugildi
Víða um land er fjöldi kvæma-, klóna- og afkvæmatilrauna flestra þeirra tegunda sem notaðar eru í skógrækt. Þær eru allar skráðar og upplýsingar um þær eru varðveittar á mismunandi hátt. Allar eldri tilraunir eru m.a. skráðar í NOLTFOX gagnagrunninum.
Þá eru til klónasöfn af víðitegundum og ösp og flestar gróðursetningar í þjóðskógunum eru vel skráðar. Við gerð nýtingaráætlana í þjóðskógunum eru tilraunir og trjásöfn tilgreind og flokkuð sem svæði sem njóta sérstakrar verndar. Tilraunir, söfn og reitir hafa mismikið varðveislugildi m.t.t. erfðaauðlinda, en ekkert heildstætt mat hefur farið fram á því.
Fyrir erfðaauðlindir innlendra trjátegunda skiptir meira máli að auka útbreiðslu þeirra en að varðveita tiltekið erfðamengi á tilteknum stað. Íslenskt birki býr yfir talsverðri erfðafjölbreytni og finna má mun milli landshluta. Eitt birkikvæmi, Bæjarstaðarskógur, er langmikilvægast fyrir skógrækt á Íslandi en önnur kvæmi kunna einnig að hafa varðveislugildi fyrir framtíðina. Nokkra sérstöðu hefur birkiyrkið Embla.
Skógrækt ríkisins ber ábyrgð á erfðalindum í íslenskri skógrækt (undantekning er Embla). Mjög mikil þekking og reynsla liggur fyrir um kvæmi og klóna þeirra tegunda sem notaðar eru í íslenskri skógrækt og er hún að mestu varðveitt hjá Skógrækt ríkisins.
Garð- og landslagsplöntur
Mikið er til af verðmætum garð- og landslagsplöntum í görðum og grænum svæðum um allt land. Þessi efniviður er eins og gefur að skilja ekki skráður enda ógjörningur að halda slíkri skrá til haga.
Til að halda yfirsýn yfir efniviðinn er þó nauðsynlegt að byggja upp söfn valdra plantna í sem flestum landshlutum. Þar gegna grasagarðar og trjáa- og runnasöfn mikilvægu hlutverki en einnig skráningar og varðveisla á mikilvægum tegundum og yrkjum á völdum stöðum (in situ). Ákveðnir hópar og einstaklingar plantna gegna einnig mikilvægu menningarlegu og sögulegu hlutverki.
Heimild: Erfðanefnd landbúnaðarins (2009). Íslenskar erfðaauðlindir – Landsáætlun um verndun erfðaauðlinda í íslenskri náttúru og landbúnaði 2009-2013. Reykjavík: Erfðanefnd Landbúnaðarins.
