Erfðanefnd landbúnaðarins
Fóður- og landgræðslujurtir
Yfirlit – saga
Við landnám hafði íslensk flóra þróast frá lokum síðustu ísaldar án beitardýra, annarra en fugla. Vegna einangrunar var sú flóra mjög tegundafá. Mikið af þeim gróðri sem fyrir var við landnám þoldi illa beit, en þær plöntur sem landnámsmenn báru með sér komu frá gömlum búskaparsvæðum og voru þannig aðlagaðar nýtingu með slætti eða beit eða þá sem illgresi.
Talið er að framundir miðja 17. öld hafi ekki verið reynt að flytja hingað grös eða aðrar fóðurjurtir. Um miðbik 19. aldar er farið að hvetja til túnræktar og sáningar. Innflutningur var eftir sem áður mjög lítill lengst af og tegunda og stofna, sem fluttar voru inn af suðrænni slóðum, sér varla stað nú. Þó gæti eitthvað hafa lifað af vallarfoxgrasi (Phleum pratense) og háliðagrasi (Alopecurus pratensis) á stöku stað. Eftir því sem á leið 20. öldina jókst nýræktun og innflutningur sáðvöru til túnræktar.
Innlend grös hafa einnig verið notuð til landgræðslu um langt skeið þó svo að innflutt sáðgresi hafi verið ríkjandi í landgræðslustarfinu lengst af. Á síðari árum hefur verið lögð áhersla á að rækta fræ af innlendum tegundum, einkum túnvingli (Festuca rubra) og melgresi (Leymus arenarius). Melgresi vex villt um allt land og eru nú nokkur staðbrigði þess í frærækt í Fræverkunarstöð Landgræðslunnar í Gunnarsholti.
Túnstærð á Íslandi er óþekkt, en líklega á bilinu 100.000-120.000 ha. Nokkrar rannsóknir hafa verið gerðar á gróðurfari túna. Sturla Friðriksson skoðaði mikinn fjölda túna árið 1951 og 1952 og Guðni Þorvaldsson rannsakaði gróðurfar túna um land allt árin 1990-1993.
Íslenskir ræktunarstofnar
ritinu Nytjaplöntur á Íslandi 2013 er listi yfir yrki sem mælt er með til ræktunar hér á landi. Þar má finna eftirfarandi sex nafngreinda stofna ræktartegunda sem hafa verið valdir eða kynbættir á Íslandi:
Vallarfoxgras; yrki eftir íslenskar kynbætur: Korpa, Adda og Snorri
Beringspuntur; Origin Norcoast
Túnvingull, Sámur
Alaskalúpa (Lupinus nootkatensis), Mela
Vallarfoxgrasið er nýtt sem túngras en beringspunturinn, túnvingullinn og lúpínan nær eingöngu til uppgræðslu lands.
Til kornræktar eru nefnd fjögur byggyrki (Hordeum vulgare):
- IsKria (tveggja raða)
- Skegla (tveggja raða)
- IsLomur (sex raða)
- IsSkumur (sex raða)
Í Nytjaplöntum er einnig að finna tvo nafngreinda stofna af gulrófu (Brassica napus var. rapifera), en það eru Maríubakkarófa og Sandvíkurrófa.
Varðveislugildi
Tvímælalaust verður að telja þann gróður, sem hefur aðlagast túnanotkun hér á landi, verðmæta erfðaauðlind fyrir íslenskan landbúnað. Hér ber að nefna vallarfoxgras, háliðagras, vallarsveifgras, há og skriðlíngresi, túnvingul, snarrót og hvítsmára.
Hávingull, axhnoðapuntur og rauðsmári hljóta einnig að teljast með þar sem slæðingar þeirra hafa vaxið á sama stað í langan tíma.
Þrátt fyrir að aðrar tegundir grasa og tvíkímblöðunga séu algengar í gömlum túnum verður þó ekki litið svo á að þessar tegundir hafi sjálfstætt varðveislugildi.
Ex situ varðveisla
Með aðild að Norræna genbankanum (NordGen) hefur Ísland mjög góðan aðgang að varðveislu erfðahópa fræplantna. Á vegum NordGen hefur verið safnað fræi af gömlum túnum á kerfisbundinn hátt, og nú eru varðveittir þar erfðahópar sem eru ýmist skráðir sem yrki, landsstofn eða villtir eða hálfvilltir. Vel er séð fyrir varðveislu á hálíngresi, snarrót, túnvingli og vallarsveifgrasi. Eftirfarandi tegundir eru nú varðveittar hjá NordGen (fjöldi erfðahópa í sviga): Hálíngresi (59), skriðlíngresi (1), snarrót (17), túnvingull (97), hávingull (1), vallarfoxgras (2), háliðagras (25) og vallarsveifgras (104).
Hjá NordGen eru nú ennfremur varðveitt yrkin Korpa, Adda og Snorri (vallarfoxgras), Nor-Coast (beringspuntur), Mela (alaskalúpína), Skegla og IsKria (bygg), auk eldri kynbótaefniviðar ásamt tveimur gulrófuyrkjum, Maríubakkarófu og Sandvíkurrófu.
In situ varðveisla
Fram hefur komið í rannsóknum að verulegur hluti túna í fullri notkun var á þeim tíma mjög gamall. Skrásett hafa verið 50 gömul tún víðsvegar um landið í sérstaka skrá þar sem fram koma sögulegar upplýsingar, ásamt gróðurfari, myndum og GPS hnitum. Líta má á þau sem menningarminjar og auk þess sem þangað mætti sækja efnivið til kynbóta. Söfnun fyrir NordGen hefur einkum beinst að þessum túnum. Tún eru kvik samfélög hvað varðar tegunda- og erfðasamsetningu og gefa fræsöfnun á tilteknum tíma því augnabliksmynd af ástandi sem getur gjörbreyst á skömmum tíma. Gömlum túnum hefur farið fækkandi á undanförnum árum en til að halda breytileika til haga er mikilvægt að gömlum túnum sé í einhverjum mæli haldið við ef túnið er brotið eða nýtingu þess breytt verulega á annan hátt.
Heimild: Erfðanefnd landbúnaðarins (2014). Íslenskar erfðaauðlindir – Landsáætlun um verndun erfðaauðlinda í íslenskum landbúnaði 2014-2018. Reykjavík: Erfðanefnd Landbúnaðarins.
