Erfðanefnd landbúnaðarins
Íslenski hesturinn
Equus Caballus
Uppruni og saga
Saga íslenska hrossastofnsins er rúmlega 1100 ára löng og á upphaf sitt við landnám Íslands. Þeir landnámsmenn, sem komu til landsins og settust hér að, höfðu meðferðis þau hross sem lögðu grunninn að íslenska hestinum. Uppruni landnámshestanna er ekki skrásettur, frekar en annarra húsdýra, en lengst af hefur verið talið þeir hafi átt uppruna sinni í Noregi.
Eitt þekkt dæmi er um innflutning hests til kynbóta frá því um landnám en það var norskur Fjarðahestur sem fluttur var inn frá Noregi snemma á 20. öld.
Hesturinn hefur verið „þarfasti þjónninn“ um aldir en gjörólíkt brúkunarhrossum víðast annars staðar var hann ekki notaður til dráttar fyrr en undir lok 19. aldar, heldur eingöngu til burðar og reiðar. Notkunin var því fyrst og fremst að sumarlagi til aðdrátta og heyflutninga og við smalamennskur að hausti auk mannflutninga. Langstærsti hluti hrossastofnsins var settur á guð og gaddinn sem kann að hafa leitt til náttúruúrvals fyrir mikilli holdasöfnun yfir sumar og haust.
Íslenski hesturinn hefur löngum verið þjóðinni hugleikinn og um hann hefur líklega verið ritað langtum meira en um önnur íslensk búfjárkyn samanlagt. Eignarhald hrossa er mjög frábrugðið eignarhaldi sauðfjár og nautgripa. Eigendur eru afar margir og hross eru markaðsvara, bæði innanlands og til útflutnings. Litur, sem litlu máli skiptir í nautgriparækt og sauðfjárrækt, getur haft veruleg áhrif á verðmæti hrossa.
Ræktunarstarf og nýting
Íslenski hesturinn er ræktaður í 21 landi og er heildarstofnstærð hans talin um 250.000 hross, á Íslandi eru nú um 75.000 hross. Hreinræktuð íslensk hross eru skráð í gagnagrunn, WorldFengur, með mjög góðri ættfærslu. Árlega eru fædd folöld hérlendis milli 4.500 – 5.000 og yfir 90% þeirra eru skráð í WorldFeng.
Mjög öflugt skýrsluhald með traustum ætternisupplýsingum má nota til að tryggja að skyldleikarækt innan stofnsins haldist innan hóflegra marka. Þar á móti kemur að eigendur vinsælla stóðhesta geta haft mikla fjárhagslega hagsmuni af notkun þeirra og þannig geta jafnvel orðið til sérstakir ræktunarhópar. Bættar samgöngur og sæðingar hafa aukið notkun einstakra stóðhesta afar mikið og af því hafa leitt nokkrar áhyggjur af skyldleikarækt.
Unnið hefur verið að því að fá Ísland viðurkennt sem upprunaland íslenska hestsins og liður í því er setning reglugerðar um uppruna og ræktun íslenska hestsins nr. 442/2011. Þar er Bændasamtökum Íslands falið að halda upprunaættbók hestsins og reglur settar um hvaða hross eigi þar inni. Þá eru ræktunarmarkmið og reglur um mat íslenskra kynbótahrossa fest í viðauka. Má því segja að íslenska ríkið sé ræktunarfélag íslenska hestsins þó Bændasamtökunum sé falin framkvæmdin (www.bondi.is).
Greining var gerð á sögu og stofngerð íslenska hestsins með ættargögnum og DNA greiningu. Þar voru ættatgögn um 300.000 hrossa greind og reiknaðar breytur sem gefa mynd af stöðu stofnsins, til dæmis virk stofnstærð, virkur fjöldi forfeðra og innræktun. Hvatbera DNA var raðgreint og örtungl greind til að varpa ljósi á stöðu stofnsins og byggingu hans. Niðurstöður sýndu að þrátt fyrir að nýting erfðaefnis milli svæða sé mismunandi þá er stofninn erfðafræðilega einsleitur, býr yfir töluverðri arfblendni, geymir umtalsverðan fjölda D-lykkju setraða og virk stofnstærð er vel yfir eitt hundrað einstaklingar. Þrátt fyrir langa einangrun, sveiflur í stofnstærð og skipulagt ræktunarstarf stendur stofninn því vel hvað varðar erfðafjölbreytni.
Varðveislugildi
Eiginleikar íslenska hestsins til reiðar mega teljast einstakir í heiminum. Staða hrossastofnsins er tryggð með sérstakri reglugerð og ekki er fyrirsjáanleg nein bein ógnun við hrossastofninn, ef litið er fram hjá því að virk stofnstærð hefur minnkað umtalsvert á síðastliðnum árum.
Gunnfríður Elín Hreiðarsdóttir, Þorvaldur Árnason, Vilhjálmur Svansson og Jón Hallsteinn Hallsson (2014) Analysis of the history and population structure of the
Icelandic horse using pedigree data and DNA analyses. Icelandic Agricultural Science (27) 63-79.
Reglugerð um uppruna og ræktun íslenska hestsins nr. 442/2011
